سومرها 5000(؟) سال قبل در منطقه بین النهرین امپراتوری بزرگی بنیان نهادند(*) از قوم سومر به عنوان متمدن ترین قوم جهان باستان نام برده میشود .از مهمترین شهرهای سومریان اور، اورک ،اترئخ، نیپور، کیش، لاقاش و لارسا میباشد .
ظاهرا در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد سومریان شیوه نوشتن روی الواح گلی را کشف کردند
از مهمترین ویژگیهای تمدن سومری :
-اختراع و توسعه خط میخی
-تاسیس نخستین مدارس جهان
-تاسیس نخستین پارلمان
-نخستین تاریخ نویسی
-نخستین قانونگذاری
-نخستین مورد کاهش مالیات
- نخستین رویه قضایی
-نخستین دستورهای داروسازی
-نخستین تقویم کشاورزی
-تقسیم بندی روز به 24 ساعت و هر ساعت 60 دقیقه و هر دقیقه 60 ثانیه
-تقسیم دایره به 360 درجه
-کشف پاره ای از متالها مانند آلومنیوم و مواد گالوانیزه
-نخستین آزمایش کشت در پناه درختان
-عقاید اولیه بشر درباره شناخت جهان و تکوین عالم
-نخستین آرمانهای اخلاقی
-قدیمی ترین امثال و حکم
-نخستین مناظره ادبی
-نخستین اقتباس ادبی
-نخستین نغمه شاعرانه
-نخستین فهرست کتابخانه
-...
بعد از حمله عیلامی ها و فروپاشی امپراتوری سومر گروهی از آنان از طریق آزربایجان به آسیای میانه بازگشته ( به باور برخی محققان سومریان ابتدا از آسیای میانه به بین النهرین مهاجرت نموده اند ) و گروهی دیگر داخل سامی ها شده اند .
کلمه سومری از سوی اکدی ها (بابلی ) به آنها اطلاق میشده اما سومریان خود را "کنگر" یا "کی ائن گیر" مینامیدند .
تحول واژگان سومری از حدود سه چهار هزار سال پیش از میلاد تا امروز بصورت قانونمند و طبق قوانین ثابت و علمی صورت پذیرفته است . مهمترین ثمره بدست آمده در عالم سومرشناسی یافتن پیوند های عمیق و علمی بین زبان فرهنگ و نژاد مردم سومر با اقوام و مللی است که امروزه از طرف دانشمندان بنام اورال آلتاییک نامبرده میشوند .
اکنون ثابت شده که که زبان سومریان 1) از جهت شکلی و ساختاری
2) از جهت معنایی، تبار و ریشه و منشا
 جز زبانهای تورکیست . ( یا به عبارتی هر دو زبان از ریشه ای مشترک برخواسته اند ) از جهت ساختاری هر دو زبان یعنی هم زبان تورکی (در کلیه شاخه ها و لهجه ها )و هم زبان سومری از خانواده زبانهای معروف به زبانهای پیوندی و التصاقی ( اورال آلتاییک ) بوده و هستند .
دکتر عثمان ندیم تونا در کتاب خود بنام "ارتباط تاریخی زبان سومری و زبان تورکی  و  مسئله  قدمت زبان تورکی" پس از سالها تحقیق موفق به کشف و دسته بندی قواعد فونتیکی موجود بین زبانهای سومری و تورکی شده است و این کشف خود را بوسیله 165مثال تقویت کرده است وی یافته های زبانشناختی و تاریخی خود را با ترتیب کنفرانسهایی در سالهای 1970،1971،1974 در آمریکا به دنیای علم معرفی نمود. در کنفرانس اول فقط سومرولوگها و در کنفرانس دوم فقط تورکولوگها حاضر بودند. در کنفرانس سوم هر دو بعلاوه متخصصین زبانهای خاور نزدیک ،میانه و دور ،زبانهای هندو اروپایی ،زبانهای سرخپوستی و خطهای میخی حضور داشتند و به اتفاق آرا درستی و صحت نظریه پروفسور تونا را تایید نمودند .
اهمیت کتاب عثمان ندیم تونا از آنجهت است که پس ارائه تئوری خود به طرح سوالاتی که به ذهن هر خواننده ای خطور میکند پرداخته و پاسخشان را داده است . با استفاده از نتیجه گیری های حاصله اثبات نموده که طبق یافته های موجود از میان زبانهای زنده دنیا زبان تورکی بواسطه لوحه های سومری صاحب قدیمی ترین اسناد مکتوب است و با در نظر گرفتن کلمات دخیل تورکی در سومری زبان تورکی حداقل 8500سال قدمت داشته و اجداد تورکان حداقل 3500سال قبل از میلاد همسایه سومری ها بوده اند.

(*) به باور برخی محققین سومر واقعی آزربایجان فعلی بوده است .با توجه به تاریخ و فرهنگ مشترک مردمان این منطقه ، سومر شامل سرزمینهایی در جنوب و شمال ارس میشده است .
منابع :
- فرهنگ تاریخی - تطبیقی زبانهای اورال آلتاییک
تالیف و تدوین مرحوم دکتر روشن خیاوی
- الواح سومری
نوشته ساموئل کریمر
-ارک سؤزلوگو
نوشته جعفر اسماعیل زاده
-ارتباط تاریخی زبانهای سومری و تورکی و مسئله قدمت زبان تورکی