یئتیم عیوضین "آذربایجان" آدلی شعری

داها ائشیدیلمیر شیرین سَسیمیز

داها کورلانیبدی گورمور گوزوموز

هانی تبریزیمیز ؟! هانی گویجه میز ؟!

آغلا گئجه - گوندوز ; آغلا ساوالان !!

نه اولوب سنه آخی ، آی آذربایجان ؟!

آسانجا یوللارا چکدین حاصار - بَند

پای وئردین ائرمنی یه نئچه شَهَر، کند

گوزلری یوللاردا آغلاییر دَربَند

سامورون پوستوندا دایانیب ایلان !!

نه اولوب سنه آخی ، آی آذربایجان ؟!

ایتیب - باتیب ، دوستوم او چاغلار هانی ؟!!

زیندان، قازامات دی قاراداغ تانی

سن، مندن سوروش کی ، قاراباغ هانی ؟!

دئییم;- پیس گونده دی (( واقیف ))،(( ناتوان))

نه اولوب سنه آخی، آی آذربایجان ؟!

هرشئیین یئری وار ، بیل اوز  آدیندا

دینله بو شعریمی ، ساخلا یادیندا

ایشیق سیز ، فازسیز اودلار یوردوندا

بو یانی قوبادی ، او یان لنکران

نه اولوب سنه آخی ، آی آذربایجان ؟!

عیوض قوربانوف ( یئتیم عیوض )

"یئتیم عیوض" تخلوصو ایله تانینان، عیوض قوربانوف 26 - فئورال، 1952 - ینجی ایلده سییزن رایونوندا آنادان اولموشدور. سییزن شهر جعفر جبارلی آدینا 1 - نومره لی مکتب ده اوخویوب. 10 ایلدن سونرا حربی خدمته گئدیب، 21 ایل سوروجو ایشله میشدیر.

1996 - ینجی ایله کیمی یاخشی یاشاییب، آمما 1996 - 2006 - ینجی ایللرده پول قازانماق اوچون هر اذیته قاتلاشیب. اودون دوغراییب - ساتیب، سوروجولوک ائله ییردی.

شعر یازماغا 15 یاشیندان باشلامیشدیر. اوز دئدییینه گوره، بو گونه قدر 2423 قطعه شعر یازمیشدی.

عمومیتله اونون یازدیغی و تویلاردا سویله دییی موسیقیلی شعرلر بویوک شوهرت قازانمیش و اونو خالقا سئودیرمیشدی. عیوض قوربانوف - ون ایکی قیزی و ایکی اوغلو واردی.

ترومب خسته لیییندن اذیت چکن شاعیر 23 - اییول، 2017 - ینجی ایلده 65 یاشیندا وفات ائتمیشدیر. او، اوز دوغما کندینده دفن اولونموشدور.

اشاره های کوتاهی به جمهوری آلتای و ترکان آرکوع و ادبیات و افسانه های ترکان بومی آلتای

جمهوری آلتای در آسیای مرکزی و مرزهای قزاقستان، چین و مغولستان واقع شده است. که وسعتش قابل مقایسه با پرتغال است. این منطقه توسط کوه ها از برف ابدی و یخچال های طبیعی، شبیه به کوه های آلپ اروپا تحت سلطه است. بلندترین قله Ak-Sümer ، آک -سومر ، 4506 متر (نزدیک به 15،000 فوت) می باشد. آلتایی دارای جمعیتی در حدود 200000 تفر می باشد .ملیت های ساکن در جمهوری خودمختار آلتای ترک  - مغول - روس - آلمانی و... می باشد که ساکنان اصلی ابن منطقه ترکان و تا حدی مغولان هستند که بعد قرن 19 کم کم نژاد روس و اروپایی به این مناطق وارد شدند.. ترکان آلتای 60 درصد ترکان آلتای شهرنشین هستند و 40 درصد مردم ترک تبار در آلتایی روستایی هایی می باشند که  شکارچیان و چوپانان عشایری هستند که گله های گوسفند، اسب و گاهی شتر را می چرانند . فرهنگ بسیار جالب به ارث رسیده به فرزندان آنها، از ویژگی های اساسی از آن را از اوایل شروع تمام راه را تا به امروز تحویل داده شده است.یکی از مهم ترین اشکال هنر آلتایی، جدا از نقاشی و شعر، روایت حماسه در صدای صدای تیز به همراهی topshur، یک ابزار مانند عود رشته است. روایتهای تاریخی و حماسی  محبوبیت زیادی در میان مردم ترکستان دارد . یکی از راویان افسانه ای، Deley، می باشد ترکان این مناطق طولانی ترین هفت روز و شب  سال را بطور خاصی جشن می گیرند  امروزه این سنت هنوز هم توسط مردم زنده نگه داشته شده است.آنها به حفظ میراث سنتی ادبیات عامه پسند و آوازی حود که توسط  هوازان ها اجرا می شود می کوشند و خیلی علافه من هستند . این حماسه ها  حاوی ایده های زیبایی از این کشور در حقیقی ترین شکل آن بیان می شود  از جهان روزمره و جهان ارواح و اسطوره. بسیاری از آنها pentatonic هستند و melismatics نقش مهمی در توسعه ملودی بازی می کند. آهنگ های تبریک، برای هر یک از فصول، لالایی ها، آهنگ ها برای تمام انواع حیوانات و حتی حشرات، آهنگ از سفر، آهنگ فلسفی مدرن، سرودهای، و بداهه وجود دارد. بسیاری از یک نوع از فلسفه دهان و، در همان زمان، کتاب های درسی طراحی شده برای هدایت انسان ها به سطح بالاتری از آگاهی.با "اوچ سومر"،  رسیده و برای اولین بار در حال حاضر با دو قوم خوانندگان از آلتایی ظاهر می شود. بولوت آریق و  و نوهون شوماروف  خواندن از زیبایی میهن خود آلتایی، از "دریاچه طلایی"، کزقیل کول  رودخانه  "قاتون"  قاتون چاییق و تپه آک سومر " آک سومر تپه یینگ  (در کوه آلتای بلندترین قله)، و قدیمی "پازیریک" - این تپه گور   که به زبان اهالی  پازییک گور هار تپه یینگ  گفته می شود که شامل مزارهای قدیمی متعلق به قرون 2-3 قبل از میلاد است  که در باور  اهالی مزار سربازان کشته شده  خاقان مانناس جاباغو  است که برای دفاع از وطن به دست ارتش توپاقاتای  (چین قدیمی ) کشته شده اند  را ترجیح می دهند این مردمان گویی ازدرون خویش و با روح خویش به موسیقی پیوند خورده اند/ 

یکی از قدیمی ترین افسانه  ساکنان آلتایی  در مورد منشاء  قبیله ترکی رکوع، که حتی در چین واقع بودند و بعدا رکوع به جنوب  آلتایی در قرن 5 قبل میلاد مهاجرت کردند  وبا دو استخراج سنگ آهن شهرت و ثروت کسب نمودند انها کلیهاهالی قبیله خود را طی جنگی از دست دادند و از انها تنها  یک فرد باقی ماند که با ماده گرگی ازدواج کرده و 7 پسر ماده گرگ از او زایید که برادران از قبایل مونقوت و تانگوت و مانچوت  دخترانی به زنی گرفتند و کم کم افراد ارتش خود را زیاد کردند با فرزندانشان و بعد از ان بود که ترکانرا حکومتی برپا کرده و انتقام نیاکان و تمدن نامود شده خویش را از توپاقاتای (چین ) گرفتن و تا ابد مردمان توپاقاتای (چین ( برده ترکان شدن و بعدها ترکان کله گرگ خاکستری را که بیرق  خودشان بود در 7 اقلیم جهان از مونقوتا ( موغولستان ) تانگوتا (تنگوزیا ) مانچوتا (منچوری ) توپاقاتتایا (چین ) اهننتا (هندوایران) باتتیا(ایران)  برای همیشه برپا کردند و تانگری این مردمان تووروک را قااقان 7 اقلیم جهان نمود.

Tarixi döyüşlər

Əhəməni şahı II Kiros e.ə 530-cü ildə Azərbaycanın şimalında yaşayan və Tomrisin başçılıq etdiyi massagetlərə qarşı müharibədə məğlub olub, özü isə öldürülüb.

Makedoniya ilə Əhəməni dövlətləri arasında e.ə 331-ci ildə baş vermiş döyüşdə albanlar, sakasenlər, saklar da Atropatın başçılığı altında Əhəməni ordusunda İsgəndərə qarşı vuruşub.

Alazan çayı yaxınlığında e.ə 65-ci ildə romalılarla olan döyüşdə albanlar məğlub olublar.

Eramızın 359-cu ildə Amid döyüşündə bir tərəfdən Sasani-Alban, digər tərəfdən isə Roma-Erməni dövlətləri üz-üzə gəldi. Bu döyüşdə Sasani-Alban ittifaqı qələbə çaldı. Amid döyüşündən sonra Albaniyanın işğal olunmuş Arsak, Marlar ölkəsi (Naxçıvan) və Kaspiana vilayətləri geri alındı.

371-ci ildə Dzirav döyüşündə tərkibində erməni dəstələri olan romalılar qalib gəliblər. Bu məğlubiyyətdən sonra Albaniya Uti, Sakasena, Girdiman və Kolt vilayətlərini müvəqqəti olaraq itirib.

Xalxal şəhəri yaxınlığında 450-ci ildə baş vermiş döyüşdə alban qoşunları sasani qoşununu məğlub edib.

Ərəblərlə sasanilər arasında baş vermiş 636-cı il Kadisiyyə döyüşündə Alban şahzadəsi dəstəsi ilə Rüstəmin başçılıq etdiyi sasani qoşunu tərkibində vuruşub. Cavanşir göstərdiyi igidliyə görə sasani şahı III Yəzdəgird tərəfindən mükafatlandırılıb.

Ərəblər tərəfindən Sasani paytaxtı Ktesifon şəhəri 638-ci ildə mühasirəyə alınanda, Alban hökmdarı Cavanşir 3 minlik alban qoşununun başında sasanilərlə birlikdə altı ay Ktesifonun müdafiəsində durub.

639-cu ildə Hüzeyfənin başçılığı ilə ərəb qoşunlarının Azərbaycana hücumu zamanı Ərdəbildən bir qədər aralı, Cərmidan dağı yaxınlığında baş vermiş döyüşdə mərzban İsfəndiyar ibn Fərruxzadın başçılıq etdiyi Azərbaycan qoşunları məğlub olub.

662-ci ildə Alban hökmdarı Cavanşirin qoşunu ilə Xəzər qoşunu arasında Kür çayı sahilində baş vermiş döyüşdə alban qoşunu qələbə çalıb.

944-cü il avqustun 24-də rus dəstələri Bərdə şəhərini mühasirəyə aldı. Əhalinin müdafiəsinə baxmayaraq ruslar şəhəri tuta bildilər. Şəhərdə böyük dağıntı və qırğın törədildi. Salari hökmdarı Mərzuban ibn Məhəmməd 30 minlik qoşunla köməyə gəlsə də, Mosul hökmdarının onun torpaqlarına hücumunu eşidərək geri qayıtması rus dəstələrin 945-ci il avqustun 12-ə qədər Bərdədə qalmasına şərait yaradıb.

Eldənizlər-Atabəylər dövləti

Səlcuqilərin tənəzzülü dövründə Azərbaycan Atabəyləri dövləti öz müstəqilliyini elan etmişdir. Dövlətin adı Şəmsəddin Eldənizin adı ilə bağlıdır. Eldəniz uşaqlığında qul kimi satılmış və taleyi onu Səlcuqlu sarayına aparıb çıxarmışdır. O, ağlı və işgüzarlığı ilə Sultan II Toğrulun diqqətini və rəğbətini qazanaraq əmir titulu almışdır. 1136-cı ildə Eldəniz Səlcuq sultanı Toğrulun oğlu Arslanın atabəyi və Azəbaycanın cənub vilayətinin hakimi təyin olundu. O, Sultan II Toğrulun ölümündən sonra onun dul arvadı Möminə Xatunla evlənmişdir. 1136-cı ildə isə Aran hakimi təyin olunaraq Bərdəyə yollanmış və beləliklə, Eldənizlər dövlətinin əsasını qoymuşdur.

İraq Səlcuq sultanlığının ictimai, siyasi həyatında mühüm rol oynayan Eldəniz formal surətdə Səlcuqilərə tabe olsa da, XII əsrin 30-cu illərindən müstəqil hökmdar kimi dövləti idarə edir və öz adına sikkə kəsdirirdi. 1152-ci ildə Arran, bir qədər sonra isə Marağa hakimi Xasbəyin idarə etdiyi Ərdəbil Eldənizin hakimiyyətinə keçdi. O, Şirvanşahı da asılı vəziyyətə salmışdı. 

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətinin axırlarında dövlətin sərhəddi Dərbənddən Bəsra körfəzinə, Tiflis qapılarından Məkrana, Aran və Şirvan, İraq, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyə kimi yayılmışdı.

Şəmsəddinin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dövründə Eldənizlər dövləti daha da güclənmişdi. 

Qızıl Arslan qardaşı Məhəmməd Cahan Pəhləvandan sonra uzun müddət taxt-tacını əldə tutmaq uğrunda mübarizə apardı. 

İraq Sultanlığının hakimiyyətini əlində cəmləyən Qızıl Arslanın 1191-ci ildə qətlə yetirilməsindən sonra hakimiyyət Cahan Pəhləvanın türk əsilli Qüteybə Xatundan olan oğlu Əbu Bəkr ilə İnanc Xatundan olan oğlu Qutluq İnanc və Əmir Əmiran arasında bölüşdürüldü. 

Bundan sonra qardaşlar arasında başlayan səltənət mübarizəsi Əbu Bəkrin zəfəri ilə nəticələndi. Ancaq davam edən xarici hücumlar (Xarəzmşahlar, gürcülər və s.) dövlətin süqutuna zəmin hazırlamışdı. Əbu Bəkr 1210-cu ildə dünyasını dəyişəndən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Özbəyin dövründə (1210-1225) Atabəylər dövlətinin tənəzzülü sürətlənmişdi.

Atabəylər dövründə Azərbaycanın Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Marağa, Ərdəbil, Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Beyləqan kimi böyük ticarət və sənət mərkəzləri çox məşhur olmuşdur. O vaxt Gəncə və Təbrizin əhalisinin sayı 100 mini ötmüş, Naxçıvanın əhalisinin sayı isə 80-100 minə çatırdı.

Azərbaycan Atabəylərinin paytaxtı müxtəlif dövrlərdə Gəncə və Naxçıvan şəhərləri olmuşdur.

Eldənizlərin hakimiyyəti dövrü Azərbaycanın çiçəklənmə dövrüdür. Bu müddətdə şəhərlər abadlaşdırılmış, ticarət, sənətkarlıq, heyvandarlıq, əkinçilik həddən artıq irəli getmişdir. 

1225-ci ildə Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumları nəticəsində Atabəylər dövləti süqut etdi.

Paytaxtı Naxçıvan və Təbriz şəhərləri olmuşdur. 

:Hakimiyyətdə olan hökmdarlar

1136-1175 Şəmsəddin Eldəniz

1175-1186 Məhəmməd Cahan Pəhləvan

1186-1191 Qızıl Arslan

1191-1210 Əbu Bəkr

1210-1225 Özbək

Azərbaycan Milli Hökuməti- 21 Azər Hərəkatı

Məlum olduğu kimi, İkinci dünya müharibəsinin başlanılması Böyük Britaniya ilə yanaşı Sovetlər Birliyi hərbi hissələrinin İran adlanan ölkənin ərazisinə daxil olması ilə yekunlaşdı. Bu isə, eyni zamanda, ölkənin Rza şahın başçılıq etdiyi istibdad rejiminin süqutuna gətirib çıxardı. Bir tərəfdən xarici müdaxilə, digər tərəfdən mövcud rejimin yıxılması İranda müəyyən qədər demokratik mühitin yaranmasına gətirib çıxarmış oldu. Demokratik proses ölkənin müxtəlif bölgələrində fərqli formalarda təzahür edirdi. Güney Azərbaycanda isə bu milli-azadlıq hərəkatı Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Azərbaycan Milli Hökümətinin yaranması ilə nəticələndi
Azərbaycan Milli Höküməti Azərbaycan türklərinin apardığı uzun illik milli-azadlıq hərəkatının təbii yekunu kimi şərtlənməkdədir. Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə aparılan 21 Azər hərəkatı 12 dekabr 1945-ci ildə Azərbaycan Milli Hökümətinin qurulması ilə nəticələnir. Ona görə də tarixi-siyasi ədəbiyyatda Azərbaycan Milli Höküməti 21 Azər hərəkatı adı ilə tanınmaqdadır
Azərbaycan Milli Höküməti İran adlanan ölkədə Azərbaycan türklərinin milli muxtariyyət hüququnu tanıyan bir hökümət kimi fəaliyyətə başlamış, daha sonra isə siyasi istiqamətini müstəqil dövlətçilik səmtinə yönləndirmək məramı izləmişdir

 

Azadıstan - Cənubi Azərbaycan Milli Hökuməti

Cənubi Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin liderliyi ilə 3 ay (iyul - sentyabr 1920-ci il) müstəqil olan qısa ömürlü dövlət

Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə 1917-ci ildə başlamış, həmin il aprelin 9-da "Təcəddüd" qəzetinin ilk sayı nəşr edilmişdir
I Dünya Müharibəsində İran torpaqlarını işğal edən Osmanlı ordusu Təbriz və Urmiya şəhərlərini tutmuşdur. Osmanlı ordusunun Azərbaycan bölgəsini işğal etməsinin əleyhinə çıxan Şeyx Məhəmməd Xiyabani və yoldaşları həbs edilir və qoşunlar Təbrizi tərk etdikdə onları da özləri ilə aparırlar. Noyabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusunun geri çəkilməsindən sonra Xiyabani İrana qayıtmış və Azərbaycan Demokrat Partiyasının fəaliyyətini yenidən canlandırmışdır
1920-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha da gücləndirməyə çağırışlar səsləndirildi. Mitinq iştirakçıları təklif etdilər ki, Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda qabaqcıl olmuşdur. Bu səbəbdən də onun Azərbaycan əyaləti yerinə "Azadıstan" (azadlıq ölkəsi) adlanması daha düzgündür və təklif iştrakçılar tərəfindən qəbul edildi.
Bu mitinqdən sonra qiyam hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə, Zəncan, Marağa, Miyana, Əhər, Xoy və daha sonra Ərdəbilə də yayıldı.1920-ci il 22 iyunda Azərbaycan Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin qurulması haqqında qərar qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi. 1920-ci il iyunun 22-də hökumət başçısı kimi Xiyabani Alaqapıya köçdü. Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. "Azərbaycan" sözü yerinə bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində "Azadistan əyaləti" yazıldı. Xiyabaninin əleyhinə olan bir sıra şəxslər, o cümlədən doktor Zeynalabdin xan, Mirzə Bağır Təliə, Hüseynağa Fişəngçi ("Təbriz" qəzetinin redaktoru), Sultanzadə və başqaları qiyam əleyhinə fəaliyyətə başlayıb, gizlincə Eynüddövlənin yanına gedirdilər. Digər bir dəstə isə alman "Kart Vispço" təşkilatının əlaltısı, "Klidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadənin rəhbərliyi ilə Sosial-demokrat Partiyası ünvanı altında Azərbaycan Demokrat Partiyası əleyhinə fəaliyyət göstərməyə başladı. Təbrizin vəziyyətini öyrənmək üçün buraya gəlmiş İngiltərə siyasi idarə rəisi Xiyabani ilə görüşərək onunla söhbətləşmiş və Azərbaycanın tələblərinin nə olduğunu soruşmuşdur. Xiyabani demişdir: "Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir. Azərbaycan əhalisi öz qanları bahasına aldıqları konstitusiyanın icrasını və əməldə məşturə rejimini qoruyub, bütün ölkədə islahat aparılmasını istəyir".
Xiyabani milli hökumətin rəhbəri kimi Təbrizdə bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: jandarm təşkilatını genişləndirərək, öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi. "Məhəmmədiyyə" və "Hikmət" adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan "İttihadiyyeyi-iraniyan" məktəbindən bir neçə müəllim çağırdı. Məktəblərdə fars dilni Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi. Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb, yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan əmin-amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar türk dilində aparılırdı
Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmişdir. Dörd gün davam edən qarşıdurmadan sonra “Azadıstan” höküməti ləğv edilmişdir. Xiyabani 14 sentyabr 1920-ci ildə öldürülmüşdür

Ağqoyunlu dövləti

Azərbaycanın tarixində mühüm rol oynamış ağqoyunlular oğuzların Bayandur boyundandır. Ağqoyunlu tayfaları hələ VI-VII əsrlərdən Azərbaycanın Araz çayı ilə Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında yaşayırdılar. Monqol yürüşləri zamanı Şərqi Anadoluya çəkilən ağqoyunlular XIV əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin süqutundan sonra Tur Əli bəyin rəhbərliyi altında güclü tayfa birliyində birləşmiş və dövrün siyasi hadisələrinə qatılmışlar. XIV əsrin sonunda tayfa birliyinin möhkəmlənməsində Qara Osmanın (1394-1435) mühüm xidməti olmuşdur. Bu zaman Diyarbəkr şəhəri bu tayfa birliyinin mərkəzi olmuşdur. Uzun Həsən 1453-cü ildə tayfa birliyinin rəhbəri olduqdan sonra onun mövqeyi daha da güclənmiş və Şərqi Anadoluda Qaraqoyunlulara məxsus şəhər və qalaların bir hissəsi onların ixtiyarına keçmişdir. Uzun Həsən Trabzon yunan dövlətilə sıx əlaqələr saxlamışdır.1461-ci ildə Sultan II Mehmetin yürüşü zamanı anası Sara xatunu onunla danışıqlara göndərərək bu hücumun qarşısını almağa çalışmışdır. Yassıçəmən sülhünün bağlanmasına baxmayaraq Trabzonu xilas etmək mümkün olmamışdır.

Uzun Həsən 1467-ci ildə Cahanşah, növbəti ildə isə onun oğlu Həsənəli üzərində qələbədən sonra mərkəzi Təbriz şəhəri olan Ağqoyunlu dövlətini yaratdı. Bu dövlətin ərazisinə qərbdə Fərat çayından şərqdə Xorasana kimi, şimalda Kür çayından cənubda İran körfəzinə kimi olan torpaqlar daxil edildi. Uzun Həsən 1477-ci ildə VI Baqrat üzərində qələbədən sonra Tiflis daxil olmaqla Şərqi Gürcüstanı da Ağqoyunlu dövlətinə birləşdirdi.
Lakin Trabzonun itirilməsi Ağqoyunluları Qara dənizə çıxışdan məhrum etmişdir. Qaraman uğrunda rəqabət Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərini kəskinləşdirdi və müharibə vəziyyətinə gətirdi. Uzun Həsən 1472-73-cü illərdə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Malatya döyüşündə qələbə qazansa da, Otluqbeli döyüşündə məğlub oldu. 1478-ci ilin 6 yanvarında Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövləti zəiflədi və 1501-ci ildə Şərur döyüşündə İsmayıl Səfəvi Sultan Əlvəndi məğlub edərək Ağqoyunlu dövlətinə son qoydu.
Paytaxtı Təbriz şəhəri

Hakimiyyətdə olan hakimlər:
1453-1478 Uzun Həsən
1478-1490 Yaqub Mirzə
1490-1492 Baysunqur
1492-1497 Rüstəm Mirzə
1497-1499 Gödək Əhməd
1499 (may-dekabr) Məhəmməd Mirzə
1500-1501 Əlvənd Mirzə

Manna

E.ə. I minilliyin əvvəllərində, IX əsrdə Urmiya gölü ətrafında yaranıb. Urartu, Assur çarlığı, Babilistan və Elam dövlətləri ilə həmsərhəd olub. Mannanı müasir Azərbaycanın "Güney" hissəsində yaranmış, əvvəlkilərə nisbətdə daha böyük siyasi birləşmə kimi qəbul etmək olar. Mənbələrdə Manna torpaqlarının Urmiya gölünün şərqindən, Xəzər dənizinin cənub qərbinə kimi yayıldığı aydın şəkildə görünür. Mannalılar qutti, lullu, turukki və su (sub/subar) xalqlarının varisləri sayılırlar. Manna e.ə. 590-cı ildə süqut edib. Dövlətin adına ilk dəfə Muanna şəklində e.ə. 843-cü ildə yazılmış Assur hökmdarı III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində rast gəlinir.
Manna dövlətinin hökmdarına yanzu deyilirdi. Hökmdara ağsaqqallar şurası köməklik edirdi.
.Paytaxtı İzirtu şəhəri

:Hökmdarların hakimiyyət illəri
e.ə.təxm. 829- ? Ualki (Udaki)
e.ə. təxm. 740-719 İranzu
e.ə. təxm. 718-716 Aza
e.ə. təxm. 716-680 Ullusunu
e.ə. təxm. 675-650 Ahşeri
e.ə. təxm 650-630 Ualli

Atropatena

Atropatena dövləti e.ə. 323-ci ildə yaranıb. Atropatena torpaqları Əhəmənilər (Haxameneşi) dövləti sərhədləri daxilində olmuşdu. Dövlət tərkibində 20 satraplıq vardı və Atropatena onlardan 10-cusunu təşkil edirdi. Makedoniyalı İsgəndər e.ə. 331-ci ildə İran şahı III Daranı məğlub edib, Əhəməni dövlətini varlığına son qoydu. Atropatena makedoniyalılara tabe yarı müstəqil dövlət statusu əldə etdi.

Bəzi tarixçilər Azərbaycanın adının həmin Atropatenanın hökmdarı Atropatın adından törədiyini iddia edirlər. Cami ət-Təvarixin müəllifi Rəşidəddin ilə Təbrizli Məhəmməd Hüseyn bin Xələf isə Azərbaycan sözünün türkcə olduğunu bildirirlər. Onların fikrincə, Azər "hündür yer", bayqan isə "böyüklər" mənasındadır.

Atropatena Midiya dövlətinin varisi kimi qəbul edilə bilər. Strabon yazmışdır: "Midiya//Midya iki bölgədən ibarətdir: birincisinə Böyük Midiya, ikincisinə isə Atropat Midiyası deyilir". 

Güney Azərbaycan torpaqlarında Manna dövlətindən 270 il sonra yaranan müstəqil Atropatena dövlətində iqtisadiyyat yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Atropatenalılar əkinçilik, bağçılıq və heyvandarlıqda böyük nailiyyətlər əldə etmişlər. Ölkənin faydalı qazıntıları - qızıl, mis, dəmir, qurğuşun, gümüş isə zənginliyin əsas amili idi.

Bu dövlətin torpaqlarında kassit, mərd, tiboren, muğ və uti adlı tayfaların yaşadığı tarixi qeydlərdə göstərilir. 

Atropatena e.ə. II-I yüzilliklərdə Əhəməni dövlətini ləğv edən Parfiya dövlətinin hakimiyyəti altına düşmüşdür. E.ə. 226-cı ildə isə Sasanilər parfiyalıların hakimiyyətini ləğv etdilər. Sasanilər dövründə Atropatenanın öz müstəqilliyini qoruduğu güman edilir.

Atropatena (bəzi mənbələrdə Adurbadaqan) Sasani imperiyasının mərzbanlıqlarından (ucqar bəyliyindən) biri idi. O, IV-V yüzilliklərdə siyasi müstəqilliyini əldən versə də, dini və mədəniyyət mərkəzi olaraq əhəmiyyətini daha da artırmışdır. Bunun da səbəbi Sasanilərin baş atəşgahı olan Adurquşnaspın (Azərgəşəsbin) Azərbaycanın cənubundakı Şiz şəhərində olması idi. 

Paytaxtı Qazaka şəhəri.

:Hökmdarların hakimiyyət illəri

e.ə.331-? Atropat

e.ə. III əsrin 20-ci illəri-?Artabazan

e.ə. 36-20-ci illər Artabazd

e.ə. 20-ci illər- eramızın 2-ci ili Ariobarzan

eramızın 2-ci ili-20-ci illərə yaxın Ariovast

اولو اؤندر: میر جعفر پیشه وری

بولود قاراچورلو - سهند

MəhəmmədHüseyn Şəhriyar

Ərk qalasının Qarşısında Demokrat firqəsinin Mərkəzi komitəsinin işliyəyiciləri

1945 Güney Azərbaycan

سند تاریخی تورک‌نشین بودن شهر کرکوک در سالنامه ۱۹۰۷ میلادی دولت عثمانی

کرکوک با توجه به وضعیت استراتژیکی که دارد در زمان امپراتوری تورک عثمانی دارای اهمیت فوق بوده است.

این منطقه برای مدت طولانی تحت حاکمیت عثمانی و در اواخر دوران عثمانی به‌عنوان سنجاق کرکوک در ولایت موصل قرار داشته است.

در این بین، در دولت عثمانی سالنامه‌هایی منتشر می‌گشت که حاوی وقایع و احوال منطقه مورد نظر را در یک سال نشان می‌داد. به طوری که امروزه این منابع از مهم‌ترین منابع بررسی جغرافیایی انسانی و تاریخ در مطالعات علوم انسانی مخصوصاً در زمینه جغرافیا و تاریخ محسوب می‌گردد.

در سالنامه ۱۳۲۵ هجری قمری با نام «موصول ولایتی» در صفحه ۲۱۲ و ۲۱۳ در قسمت «کرکوک سنجاغنه دائر معلومات (معلوماتی راجع به سنجاق کرکوک)» درباره جغرافیایی انسانی کرکوک چنین نوشته:

«... شهر دارای ۲۶۵۱۰ مسلمان، ۴۳۲ کلدانی و ۴۶۳ موسوی مرد و اگر به این یک همان اندازه خانم و تقریباً ۳ هزار (از ۳ هزار کمتر نیست) خارجی اضافه گردد، جمعیت کلی آن ۵۷۸۱۰ می‌شود... مردم شهر عموماً تورک هستند و به زبان تورکی صحبت می کنند و به صورت غرباء نیز تعداد زیادی عرب و کرد و تعداد کمی ایرانی نیز در آن هست...»