ایران‌ دا یاشایان تورکمن‌لر

ایران تورکمن‌لری اؤلکه‌نین قوزئی دوغوسوندا یئر آلان آغیرلیقدا گولیستان ایلی و بیر قیسمی دا خوراسان ایلی’نین قوزئی باتیسیندا یاشاماقدادیرلار. باشقا بیر سؤزله تورکمن‌لر، تورکمنیستان جومهورییتی’نین گونئی قیسمیندا و یاخلاشیق اولاراق گورگان’دان باشلایاراق خزر دنیزی’نین گونئی‌دوغو قیییسینداکی گئنیش بیر قوشاقدان آفغانیستان سینیرینا قدر اوزانان بؤلگه ده یئرلشمکده‌دیرلر.

اونلار گئنللیکله گولیستان ایلی’نده خزر دنیزی قیییلاری، تورکمن صحرا’نین قوزئیی ایله داغلیق بؤلگه‌لرده کلاله، جرگلان، آی‌درویش، گیل‌داغی، قارا بالکان، گومبد و بوجنورد’ون قوزئی باتی داغلیق کسیمی، آیریجا خوراسان’ین دوغو بؤلگه‌سینده داغیلیم گؤسترمکده‌دیرلر.

بونون دیشیندا کلاله ایلچه‌سی و بو ایلچه‌نین مراوه تپه بؤلگه‌سی، مینودشت ایلچه‌سی و آق قاله ایلچه‌سی’نده ده تورکمن‌لرین یاشادیقلاری بیلینمکده‌دیر. کیمی قایناقلارا گؤره تورکمنلرین یاشادیغی اراضی یوز اؤلچومو یاخلاشیق (km2)۲۳۰۰۰ دولایلاریندا (۱)، نوفوسلاری ایسه ۲ میلیون دولایلاریندادیر.

بو دوروم تورکمن‌لرین «تورک» ائتنونیم ایچ‌آدینی قوللانانلارا قارشین –کی اؤلکه‌نین هر یئرینده یاشماقدادیرلار– بؤلگه‌سل بیر داغیلیما صاحیب اولدوقلارینی گؤسترمکده‌دیر.

~~~~~~~~~~~~~~~~~
دیب نوت:

۱. علیریضا صررافی، "ایران تورکلرینین دیلی و فولکلورو"، ص ۶۳
~~~~~~~~~~~~~~~~~

قایناق: یئدی‌تپه اونیوئرسیته‌سی، فن-ادبییات فاکولته‌سی، تاریخ و آنتروپولوژی بؤلومو اؤیره‌تیم اویه‌سی، تاریخچی تورکولوق دوکتور بابک جوانشیر؛ «ایران تورک‌لرینده ائتنو-سوسیال یاپی و ایلگیلی تئرمینولوژی» مقاله‌سی؛ «تورک بیرلیگی اولوسلارآراسی سمپوزیوم، قیصری ۲۳-۱۹ تمموز ۲۰۱۷

BİR OLALIM, İRİ OLALIM, DİRİ OLALIM

" آی سلطان " زن قهرمان تورکمن

قطعه ای کوتاه از نبرد گوک تپه :

~ در نوامبر 1881 ژنرال اسکوبلوف با ارتشی معادل 11000 نفر به سوی گوگ تپه ترکمنستان حمله ور می شود. 

گوگ تپه دارای قلعه بزرگ و مستحکمی بود.

 ترکمن ها برای مقابله با سربازان روس خندق هایی به عمق 12-10متر دور قلعه حفاری کرده بودند.

 پس از چندین روز نبرد و مقاومت سرسختانه ترکمن ها، روس ها نتوانستند وارد قلعه شوند. این بود که به فکر حفر کردن تونل افتادند.

روس ها تونلی طویل حفر کرده و به امتداد قلعه رسیدند و در کنار دیوار قلعه حدود دو هزارکیلو دینامیت کار گذاشتند. طولی نکشید که انفجار مهیبی رخ داد. قسمت بزرگی از دیوار قلعه کاملا ویران شد. در این انفجار ده ها ترکمن جان خود را از دست دادند و پس از آن سربازان روس وارد قلعه شدند و ترکمنان را که اکثریت آن ها زن و کودک بودند، به توپ بستند.

برخی زنان و کودکان در مسجد پناه گرفته بودند.حدود هشتصد نفر زن و کودک نیز محل شکاف قلعه قصد فرار داشتند که به دستور اسکوبلوف، در نهایت بی رحمی قتل عام شدند.

در آن زمان در گوگ تپه زنی به نام آی سلطان وجود داشت که بسیار شجاع و بی پروا بود. در حالی که کودکش را به پشتش بسته بود، شجاعانه به رزمنده های ترکمن یاری می رساند و حتی با سربازان روس درگیر می شد و کوچکترین ترسی از آنان نداشت. شوهرش که مرگن نام داشت، یکی دیگر از دلاوران گوگ تپه بود. آنها دو تفنگ سرپر داشتند. وقتی مرگن با یکی شلیک می کرد، آی سلطان تفنگ دیگری را برای او پُر کرده و آماده شلیک می ساخت.

ناگهان یکی از افسران روس متوجه مرگن شد. به آرامی از پشت سر به او نزدیک شده و اسلحه خود را به سمت مرگن نشانه گرفت و آتش گشود. گلوله از پشت مرگن وارد شده و از سینه او خارج شد. مرگن ناله ای کرد و بر زمین افتاد و شهید شد

آی سلطان بخاطر فقدان مرگن بسیار اندوهگین بود اما از طرفی هم خوشحال بود که شوهرش به درجه والای شهادت رسیده است. وارد مسجد شد.در آنجا زنان و کودکان ناله کنان و دعاگویان نشسته بودند. آی سلطان خطاب به زنان فریا زد: برای چه نشسته اید؟! اکنون لحظه نبرد و پیکار است! نبرد مسلمان با کافر است. برخیزید. شوهران و برادرانتان همه به خون آغشته شدند.

بیشتر زنان به تحریک آی سلطان از مسجد بیرون آمدند.بعدها آن ها در بالای پشت بام ها مستقر شده و بر روی سربازان روس، آب جوش می ریختند و یا به سوی آن ها سنگ پرتاب می کردند.آی سلطان نیز با شجاعت تمام در حالی که کودش نیز همچنان بر پشتش بسته شده بود، در کنار مردان، به دفاع از گوگ تپه پرداخت.

سرانجام جنگ در 9 سپتامبر 1879 به پایان رسید.بیشتر ترکمن ها به شهادت رسیده بودند . نیروی های روس و بازماندگان ترکمن ها‘ اجساد سربازان خود را از روی زمین جمع آوری می کردند.

حدود پنجاه سال بعد جنگ سختی بین روسیه و آلمان رخ داد. بندر لنینگراد تقریبا به ویرانه ای تبدیل شده بود. در بیمارستان ها جایی برای زخمی ها نمانده بود. پزشک جوانی مشغول معاینه بیماران بود. در همین لحظه اعلام شد که دکتر صالح به اتاق عمل برود. پزشک جوان سریعا به سوی اتاق عمل شتافت. یک افسر روس شدیدا زخمی شده و نیاز به عمل فوری داشت. دکتر صالح یاد سخن مادرش آی سلطان افتاد که گفته بود به هیچ روسی رحم نکند. لحظه ای درنگ کرد و سپس لبخندی زد و زیر لب خطاب به مادرش گفت:

إنه جان! قُوی مِردلیگ بیزدِن و ناماردلیق، دوشماندان یَأدیگأر قالسین

(مادرم! بگذار مردانگی، از ما و نامردی، از دشمن، به یادگار بماند.)

ترکمن لر

تُرکْمَن‌ها (به ترکمنی:Türkmenler، تورکمنلر) یکی از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه هستند که عمدتاً در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمال‌شرق ایران سکونت دارند. آن‌ها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخه اغوز غربی سخن می‌گویند و بیشتر آنان مسلمان سنی هستند. ترکمن‌ها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً کوچ‌نشین بودند اما پس از آن به مرور ده‌نشین و شهرنشین شدند.

ترکمن‌ها شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه معروف به اُغوز یا غُز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سالها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها، گروهی از ترکها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.

 

واژه‌های ترکمن و ترکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا اعم از کاربرد قوم ترکمن امروزین است. به این معنا که ترکمن‌های کنونی شاخه‌ای از ترکمن‌ها در نوشته‌های قدیمی فارسی هستند. همین‌طور در حال حاضر گروه‌های ترک‌تباری در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط نزدیکی با ترکمن‌های ساکن منطقه میان رود جیحون و گرگان‌رود ندارند و بیشتر به آذربایجانی‌ها و ترکهای ترکیه نزدیک هستند

تاریخچه

نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به کار رفته است.

 

غزان نخست در مغولستان داخلی (در شمال چین و جنوب جمهوری مغولستان) واقع است (ترکستان) سکونت داشتند و در کتیبه‌های اورخون متعلق به قرن هشتم میلادی، ذکر ایشان در مغولستان رفته است. اغزان مزبور را ترک محسوب داشته‌اند نه ترکمان. ترکمانان، را فقط در جانب مغرب یاد کرده‌اند. نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند و آنجا در قرن چهارم ه‍. ق. (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در قرن پنجم به درستی معلوم نیست که آن را از ترکیب فارسی «ترک مانند» گرفته‌باشند

ر گذشته ترکمن نام عمومی بسیاری از اقوام ترک‌تبار به ویژه اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود و شامل طوایفی است که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت داشته‌اند. هم‌اکنون نیز گروه‌هایی در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط قومی و تاریخی با قوم ترکمن ساکن ترکمنستان و مناطق اطراف ندارند. برخی از این اقوام اغوز موفق به تشکیل دولت‌های بزرگی در ایران دورهٔ اسلامی شدند مانند:

 

سلجوقیان (۴۲۹ ه‍. ق. – اواخر قرن ششم)[۱۱]

قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه‍. ق.)

آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه‍. ق.)

افشاریه

قاجاریه