--- رنه گروسه فرانسوی معتقد هست که  بدون شک تمدن خود را از مردم آزربایجان کسب کرده اند.

--- ب.هروزنی دانشمند چک که برای اولین بار موفق به قرائت و ترجمه ی لوحه های هیتی شد، آزربایجان را اقامتگاه ثانوی سومری ها می داند (جامعه بزرگ شرق،ص161).

--- ساموئل نوح کریمر سومر شناس معروف که خیلی از لوحه های سومری را ترجمه کرده در کتاب الواح سومری صفحه ی 58 تایید می کند که سومری ها از آسیای میانه و از طریق قفقاز به آزربایجان آمده و بعد از سکونتی دراز مدت در آنجا به بین النهرین مهاجرت کرده در آنجا ساکن شدند. وی ادامه می دهد : سومرها در ایجاد تمدن آراتتا در آزربایجان و تمدن های باستانی در غرب ایران نقش بزرگی داشتند . آراتتا، 5000سال ق م در آزربایجان زندگی می کردند و بعدها از آنجا به بین النهرین کوچ کرده اند .

--- چارلز بارنی عالم تاریخ شناس انگلیسی بعد از تحقیق روی آثار پیدا شده از گورتپه و حسنلو در آزربایجان به این نتیجه رسیده که صنعت فلزکاری اولین بار در آزربایجان شکل گرفته است. ( مجله میراث فرهنگی، سال3، شماره 5، ص 53 )

--- باستان شناسان دامنه های جنوبی قفقاز را گهواره صنعت فلزکاری دانسته و تایید میکنند که مواد اصلی در ساخت مفرع یعنی مس و قلع در گنجه استخراج میشده و معادن قلع 7000 ساله این منطقه یادگار آن دوران هست.

---هنری فیلد در کتاب "مردم شناسی ایران ، صفحه 175" سکونت سومر ها در آزربایجان و جنوب خزر را ثابت میکند.

--- پروفسور ذهتابی ( تاریخ قدیم تورکان ایران ، جلد 1 ) و محمد تقی سیاه پوش ( پیدایش تمدن در آزربایجان ) نیز با تحقیقات خیلی ارزنده ثابت میکنند که خاستگاه سومریان آزربایجان بوده است.

--- دل هایمزِ ، "Dell Hymes" پژوهشگر و زبانشناس وابسته به دانشگاه شیکاگو در بخش انسان شناسی در رابطه با ارتباط ریاضی بین زبانها تحقیقی انجام داده و 200 لغت انگلیسی را در دو زبان "سومری و تورکی " مقایسه کرده است. او در پژوهش چاپ شدهاش رابطه مشترک این دو زبان را با مشابهت های لغوی موجود اثبات کرده است. به این صورت که بعد از 2000 سال گسست از یک زبان مرده ریشه لغات در زبان تورکی امروزی زنده است و مورد تکلم واقع میشود.

--- بانیان قانون و بانیان حقوق بشر سومرها بودند، اداره جامعه بر اساس قانون، اختراع چرخ، پایه و اساس علوم و صنایع مختلف که بعدا توسط دیگران تکامل پیدا کرد، پایه و اساس شیمی، ریاضیات، داروشناسی و ... را آنها بنا نهادند ؛ تقسیم هر شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت به 60 دقیقه و هر دقیقه به 60 ثانیه، کشف و به کار گرفتن انواع فلزات، اشعار و داستانهای سومر که از لوحه های سومری بازخوانی شده، نشان میدهد که پایه ادبیات را نیز آنها گذاشتند.

--- سومرها نخستین بانیان تمدن بشری بودند که از حدود 5000 سال قبل از میلاد از موطن اصلی خود در آسیای میانه جدا شده و به سمت بین النهرین آمده و نخستین تمدن بشری را در آنجا بنا نهاده اند.

---فریتز هومئلhommel Fritz در ترجمه لوحه های سومری، بیش از 300 کلمه تورکی پیدا کرد، کلماتی که اکثرا به همان شکل قدیمی اش در ترکی امروزی هنوز هم به کار برده میشود، و لذا هومئل با استناد به کشفیات علمی خود از کتیبه ها و لوحه های سومری، زبان سومری را به عنوان ریشه زبان تورکی و "پروتو تورک" معرفی کرد.

--- فریتز هومئل :"دسته ای از اقوام ترک قدیم ، تقریبا 5000سال قبل از میلاد ، از وطن اصلی در آسیای میانه جدا حرکت کرده و به آسیای نزدیک آمده و تمدن سومرها را بنا کردند .آثار به جا مانده از زبان سومری نشان می دهد که در آن اعصار زبان تورکی چگونه بوده است ."(آزربایجان در سیر تاریخ ،رئیس نیا،ج2،ص869)

--- علاوه بر فریتز هومئل، دیاکونوف مورخ روسی نیز 100 کلمه ی مشترک بین زبان تورکی و سومری را مطرح می کند .

---

---

---

چند نمونه از لغات مشترک بین زبان تورکی آزربایجانی معاصر با زبان سومری باستانی در جدول زیر آمده است :


‼️سومری تورکی معاصر ، معادل فارسی


آنا-آما آنا مادر

اوش اوچ-اوش سه

به یر بایر کوه کم ارتفاع

قین قیز دختر

آدا آتا پدر

آغار آغیر سنگین

آششا آشاغی پایین

او اون ده

قیشیق ائشیک بیرون

زیبین چیبین مگس

اود اود آتش


واژه های بیشتر مشترک بین زبان تورکی معاصر با زبان سومری در کتاب تاریخ دیرین تورکان ایران نوشته ی پروفسور محمد تقی ذهتابی (نسخه ی تورکی)صفحات 136و137 درج شده است.