در زبان اوستایی آرتامعنی مقدس و ویل معنی شهر نمی دهد،قبل ازورود زرتشت به شهراردبیل،اردبیل شهری آباد وبزرگ بوده است ودلیل اینکه زرتشتیان این شهررامقدس می دانند به این علت است که زرتشت اولین بار درشهر اردبیل به تبلیغ دین زرتشتی پرداخته است.درمورد معنی لغوی اردبیل وتاریخ ساخته شدن این شهر می توان به قدیمیترین سنگ نوشته هاومتون قدیمی به زبان تورکی سومری مراجعه کردکه درآنها شهر آرآتا اشاره شده است که بزرگترین ایالت آن دوران بوده است که درزبان تورکی به معنی پدر قهرمان می باشد.
تورکان سومری دارای تمدنی والا وباقدمتی درحدود 7 الی 8 هزارسال می باشند.سومر یک کلمه مرکب تورکی است که ازدوواژه" سوم"به معنی کامل، خالص، توپر، تنومند ودرشت و"آر"به معنی مرد قهرمان وجنگنده تشکیل شده است.
سومر به زبان تورکی باستان معنی مرد کامل می دهد این واژه هنوزهم دراردبیل کاربرد دارد.مثلا طایفه ای دریکی ازروستاهای حوالی اردبیل زندگی می کنند که سومرین( که به غلط ثمرین نوشته می شود.) نام دارد که به شجاعت ودلیری شهره اند،کلمه سومرین ازدو واژه سوم+ارین(آره ن)تشکیل شده که که درزبان تورکی اره ن به معنی مردان می باشد وسومرین معنی مردان کامل می دهد.
همچنین درکلمه سومو یا سومی که یک نان محلی دراردبیل می باشد به این واژه برمی خوریم که در زبان تورکی به معنی نا ن کامل،توپر است.ازاشتراک لغوی زبان تورکی امروزی شهر اردبیل باتورکی سومری کلمه چیبین به معنی مگس می باشد که درتورکی سومری نیز به صورت زیبین به همان معنا آمده است.
کلمه اردبیل یا ارده بئل ازسه واژه "ار" که در زبان تورکی به معنای مرد قهرمان وجنگجو و "ده" در اصل به صورت "دا" و "آدا" بوده است که در اثر قانون هماهنگی اصوات در زبان تورکی، صوت کوتاه و ظریف فتحه را به خود گرفته و به شکل کنونی درآمده.درزبان تورکی سومری به معنی پدرمی باشدکه درتورکی امروزی نیز به صورت آتا،تاتا وده ده درآمده است.
کلمه "بئل"درسرزمینهای تورک نشین بسیاربه کاررفته است :شوربیل( یاشورقان بئل به معنی کمره شوره زار)،بئلاساغون( پناهگاهی درکمره کوه)،اربیل( اربئل به معنی دامنه کوه مرد قهرمان)،بئلداشی (سنگ دامنه کوه)،بیله دره(بیله درق به معنی دماغه کوه وگندمی که در دامنه کوه سالها بماند و مزه اش ازبین برود)بیله سوار:یا بئل سو وار یعنی بئل :کمر سو:آب وار :هست یعنی از کمر آب هست.و بئلو(نام شهرکی است درسرزمین آرغوی ترکستان که بردامنه کوه آمده است.
در نتیجه معنی کلی ارده بئل درزبان تورکی یعنی دامنه کوه پدر قهرمان یا" سرزمین پدرقهرمان" می باشد.
چوخ گوزل یازی دی انجاخ دییم کی ارتاویل اراتابیل دن توتولوب چونکی زرتوشت اردبیلده دغولوب ساوالان دا 30 ایل عبادت الییب و اردبیلده تبلیغین باشلاییب اودیکی اوستادا اراتتابل سوزی ارتاویل شکلینده داخیل اولوب و موقددس انلامی تاپیب.زرتوشتون اناسی دوغدو دی کی بیر تورک ادیدی سونرا موغلارنان ترس توشوب و اردبیلدن قاچیب گدیب ری شهرینه اوردادا دینی یاییلمییب وگدیب قوزی افقانیستانا حدودی 3000 ایل بوندان قاباخ و اوردا اوستانی اولارون دیلینده گتیریب اوستادا ایران نان هیندوستان دیلینون مشترک دیلی دی . زرتوشتی یرلی تورکلر قاچیردیب و کوچری تورکلر بلخده اولدوروبلر جونکی ایکی تانریچیلیق تورکلرین گوی تانریچیلیق نان ضددی.موغلارداکی موغانون ادی اولاردان توتولوب و اردبیلین یانیندادی کاهن بیر مادارلی قومیمیش و چوخ سونرالار زرتوشت دینین قبول ایلییب و بو دینین موللا لاری اولیلار .