--- اسمی که باید بر دین باستان تُرکان نهاد “ تویونیزم” یا “ نُم” می باشد.
کلمه ی “ نُم” برگرفته از تاریخ جهانگشا می باشد که به افرادی که از دین تُرکان بودند “نُمیان” خطاب می کرد. باز در تاریخ جهانگشا شاهد حکایتی از تُرکان اویغور می باشیم که در آن “ بؤگو تیگین” از چهره های اسطوره ای این قوم با فرستادن سفیری به نزد یکی از خان ها خواهان رقابت میان “ نُمی ها” و “ قام ها” در حضور وی می شود. در مباجثه ی روی داده میان ایشان “نُمی ها” غالب آمدند.
در کنار این موضوع “جوینی” خبر از کتابی بنام “ نُم” ازآنِ “ تویون ها” می دهد. به نظر ما محتملاً این باور دینی که نامش در کتاب تاریخ جهانگشای جوینی ذکر می گردد “بودیزم” یا “مانیزم” می باشد. باز در کتاب “جوینی” حادثه ی فرار حاکم “قارا خیتای”، “ کوچلوق خان” از برابر “چنگیز خان” و فرار آن به سمت غرب و تسلط آن بر شهر “خُتن” ذکر می گردد که پس از فتح خُتن رقابتی نظری میان پیشوایان مسلمان و دیگران برگزار می گردد. در پایان این مناظرات که در قالب پرسش و پاسخ برگزار می گردید، “کوچولوق خان” افرادی را که در برابر پیشوایان مسلمان قرار گرفته بودند اعدام می نماید.
اگرچه خود وی در سال ۱۲۱۸ توسط لشکریانی که از سوی “چنگیز خان” فرستاده شده بودند از میان برداشته می شود. به حادثه ای شبیه این مورد در میان تُرکان خزر نیز برمی خوریم. اگرچه در باب علت اصلی قبول یهودیت از سوی تُرکان خزر دلیل مبرهن تاریخی وجود نداشته باشد؛ در زمان قبول این دین از سوی این تُرکان شاهد برگزاری چنین مناظراتی می گردیم. بدین گونه که در گردهمایی مذهبی که با حضور پیشوایان ادیان اسلام، یهودیت و مسیحیت برگزار شده بود به دلیل وجود رقابت میان پیشوایان مسیحی و مسلمان و یا شاید حسادت افراد منتسب بدین دین نسبت به یکدیگر، این افراد در مقابل پرسش شاه که پس از دین خود کدامین دین را در وهله ی دوم ترجیح می دهید هردو پیشوای دینی دین یهودیت را بیان نمودند. در مقابل این حادثه وقتی خزرها در سال ۹۶۵ میلادی تحت فشار روس ها قرار گرفتند از خوارزمیان تقاضای کمک نمودند و خوارزمیان نیز شرط اصلی کمک بدیشان را قبول دین اسلام و ورود خزرها به اسلام بیان نمودند. حادثه ای شبیه این مورد در اثنای سال های قرن چهاردم میلادی و در زمان قبول دین اسلام از سوی حکمدار اُزبک ها اتفاق افتاده بود. اما باید در این موارد دقت داشت میان داستان هایی که در میان مردم گِردزبان ها می چرخد و حقایق تاریخی اختلاطی صورت نگیرد. مهمترین دلیل تغییر دین از سوی تُرکان که نباید نادیده گرفت سیاسی بودن آن می باشد.
به گفته ی برخی مورخان و تاریخدانان،دین تورکان باستان دین شامان یا همان شامانیسم است.
