✏ باید گفت که در مشرق زمین، نخستین سنگ بنای تمدن را تورکان نهاده اند .
قدمت فرهنگ تورکی در خاورزمین ، بیش از هفت هزارسال پیش میرسد. باید دانست که ساکنان اصلی آسیای مرکزی تورک بودند و طوایف و قبایلی که از این گهواره ی بشر در آمدند و مهاجرت کردند و تمدنهای اولیه ، بویژه تمدت سومریان و هیتیتها را پدید آوردند، از نژاد تورک برخاستند. و نخستین زبانی که بشر بدان سخن گفت زبان تورکی بود و بسیاری از واژههای زبانهای امروزی از ریشه ی تورکی داشته است.
1800 سال پیش از میلاد(3816سال قبل)  امپراتوری هیتی در بین النهرین و آنادولی و آذربایجان تاسیس شد و یکی از افتخارات بزرگ تورکان امروز این است که از آن قوم نسب می برند.
تورکان دنیا با اقوامی که از مرزباختری چین تا بحرخزربه زبان اورال -آلتایی سخن می گفتند خویشاوندی دارند.
----《آذان》و《آذربایجان》در حدود 3000-3300 سال پیش از میلاد یعنی 5016 الی 5816 سال قبل یا نزدیک به شصت قرن قبل تر ،نخستین آثار ادبیات تورکی در شهر سومر 《اوروق》 ایجاد شده است. درسرزمین میان دجله وفرات،نخستین نگارندگان آثار مکتوب تورکی سومری،بانی های نوک تراشیده برروی الواح گلی پخته می نگاشتند. در سده های بیستم و هفدهم پیش از میلادیعنی حدودا 4000 سال قبل ،اکدیان توانستند فرهنگ پیشین سومری را اخذکنند و با جهان بینی فلسفی خاص،آن را جاودان سازند. در همین روزگار در غرب دریای خزر، تورکان به اقوام وقبایل هم اقلیم خود چیره شدن و بدنه ی حکومتی منسجمی بانام 《آزربایجان》 تشکیل دادند.
اجداد و نیاکان آزربایجان امروزی و تورکان ایرانی؛این نام را برروی کوه و رود و پهنه و گستره ی تحت حکومت و ولایت خود دادند و رودی را که در قلب سرزمین مقدسشان جاری بود 《اراز》نامیدند.
###زبان تورکی ازربایجانی:::
همانگونه که میدانید تورکی آذربایجانی از شاخه اوغوز و آن هم از تنه ی هون غربی میباشد. زبان تورکی آزربایجانی ،زبان کوتاه صائت التصاقی موزون و دارای قوانین آوائی موزیکال ذاتی است. حرکه ها در این زبان به دونوع ثقیل و خفیف تقسیم میشوند و این ناشی از قانون هماهنگی آوائی در آن است. این زبان را در ایران همیشه، تورکی نامیده اند ودر متون کلاسیک اسلامی تورکی،عربی و فارسی نظیر دیوان لغات الترک،الادراک للسان الاتراک،صوره الارض،المسالک و الممالک،مروج الذهب،حدود العالم،نزهه القلوب ،نامه دانشوران و .... آنرا تورکی آزربایحانی نامیده اند.
###نظریه زینالزاده در پیدایی و رسائی زبانهای تورکی در پنج دوران پیوسته به هم در ذیل اشاره میشود:
1)دوران ماوراء تاریخ و آلتایی که برای آن چهار دوره ی الف)ماوراء تاریخ ب)دوره ی پیدائی السنه التصاقی پ)دوره ی آلتایی
ت) دوره تورکی مادر
2)دوران هون جدا شده از تورکی مادر شامل هون خاوری و هون باختری
3)دوران تورکی باستان شامل دورانهای کهن قرغیزی، اویغور،قارلوق،قبچاق،خزر،بلغار
4)دوران تورکی میانه شامل دورههای کلاسیک قرغیزی،آلتایی جنوبی، یاقوتی،توائی،قاراقیش، قارلوق،خوارزمی،اوغوزی،سلجوقی،اوغوزی بلغاری
5)دوران تورکی معاصر که از سده ی پانزدهم میلادی آغاز میشود و دورهای تکاملی همه ی زبانهای تورکی موجود در دنیا را در بر میگیرد.
--- آنچه میتوان به این نظریه اضافه کرد ، عنایت به گستره جغرافیایی تورکی مادر است که قفقاز،آذربایجان و سوی های آن دراین گستره جای داشتند و پیدایی شیوه های  کهن آزربایجانی هستند. در تعیین دقیق گستره جغرافیایی تورکی مادر ،اینک پس از انقراض حکومت شوونیستی شاهنشاهی پهلوی و فروپاشی شوونیسم روسی، تورکی پژوهان نیاز به محو کامل آثار و نشانه های تورکی ستیزی در ایران و خاورمیانه دارند و این کار ، بی گمان با ادامه شوونیسم بازیهای جمهوری اسلامی  ، بعد از حکومت شاهنشاهی ،هنوز در ابهامات زیادی بسر میبرد.

منبع: یادمانهای تورکی باستان